In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, Patris, Filii et Spiritus Sancti. Ego Willelmus, Dei gratia Nivernensis comes, notitiæ tam presentium quam futurorum literarum apicibus tradere volo, ne aliqua vetustatis abolitione, in oblivionem veniat venturæ posteritatis, qualiter monasterium, cujus primus fundator extiterat beatus Columbanus, in honore nativitatis Salvatoris nostri Jesu Cristi, et beatæ Mariæ semper virginis, gloriosique protomartiris, Stephani, necnon et dilecti Domini discipuli sancti Johannis evangelistæ, sanctorumque Innocentium, in suburbio Nivernensi, propriis sumptibus reedificavi, possessionibus ampliavi, ornamentis etiam ecclesiasticis decoravi, atque ab omnibus exactionibus seu consuetudinibus liberum domno Hugoni abbati Cluniacensi, et per eum Cluniacensi ecclesie, perpetuo possidendum, ordinandum et disponendum, cum omnibus pertinentiis suis tradidi. Ego enim Willelmus, divinæ pietatis inspiratione compunctus, ad memet ipsum rediens, cepi mentis oculum in contemplationem rerum transeuntium infigere, et in his quæ in hujus nostri ruentis semper in deteriora seculi cursu fiunt plurimum immorari. Consideravi itaque et vidi quia juxta Sapientis sententiam: Omnia vanitas et veritas non est in eis, tanta enim inest in his varietatis transmutatio et deficientium rursumque sibi succedentium rerum vicissitudinis obumbratio, ut nihil fere unquam in eodem statu permanens, folio, quod a vento movetur et rapitur, omnia comparanda esse videantur; unde et veram esse cognovi illam de homine sententiam qua dicitur: «Quia omnis caro fœnum et omnis gloria ejus sicut flos feni»; que quidem David confirmatur, quo dicitur, testimonio: «Homo sicut fenum et dies ejus, tanquam flos agri sic efflorebit.» In Job quoque legitur: «Quia homo sicut flos egrediutr {corr: egreditur} et conteritur, et fugit velut umbra.» Quid igitur habet amplius homo de universo labore suo, quo laborat sub sole? Transeunt enim cuncta quæ temporaliter obtinentur, sed et homo in imagine pertransiens tesaurizat, et ignorat cui congreget ea, quia cum interierit, non sumet omnia, neque descendet cum eo gloria ejus, juxta illud: «Nudus egressus sum ex utero matris mee, nudus revertar illuc.» His igitur et aliis quamplurimis hujuscemodi sermonibus et exemplis per religiosos et literatos viros edoctus et instructus, cepi de salute anime mee sollicite cogitare, et qualiter peccata mea elemosinis ac bonis operibus redimerem thesaurumque indeficientem mihi in cœlis tesaurizarem, dilligentissime pertractare, juxta illam Domini vocem dicentis: «Tesaurizate vobis tesauros in cœlo» et alibi: «Facite vobis amicos de Mammona iniquitatis, ut cum defeceritis, recipiant vos in eterna tabernacula». «Quecumque enim,» juxta Apostolum, «in presenti seminaverit homo, hec et metet in futuro.» Sed quoniam qui in carne seminat, in qua et ego ejus utique concupiscentia abstractus et illectus plurimum seminavi, de carne, juxta Apostolum: «Non metet nisi in corruptionem», placuit mihi de cetero in spiritu seminare, quatinus divinæ pietatis et misericordie dono, de spiritu bonorum operum falce in eterna segete vite eterne fructum mererer colligere. Incedit itaque animo, instigante me et exortante domno Hugone, prius quidem decano, postea vero Nivernensi episcopo, jam dictum beate Dei genitricis, necnon et gloriosi protomartiris Stephani monasterium, jamjam dirutum et omnino pessumdatum, funditus reedificare et religiosos monastici ordinis viros inibi constituere quos inter me et Deum haberem mediatores, et apud supremum judicem pro peccatis meis, indefessos intercessores. Ut ergo quod corde conceperam, in effectum perficerem operis, primum quidem ipsum locum alti fortisque muri clausura per circuitum ambivi, deinde nobile monasterium, cum tribus turribus satis pulchro venustoque opere quemadmodum ab intuentibus videri potest construxi; claustra quoque et officinas, que fratrum numero Deo inibi famulantium sufficere possent, cum capella infirmorum edificare curavi, ornamenta quoque ecclesiastica eodem loco contuli, duas videlicet cruces, unam auream et aliam argenteam, textumque argenti deauratum, turibulumque argenteum, et capsem argenteam, duo quoque paria candelabrorum de argento, cum calice aureo et tribus cappis ac una casula. Ad substantationem quoque servorum Dei inibi commorantium, meorum utique in cœlesti curia advocatorum, dono et concedo Deo et beatæ Marię semper virgini, necnon glorioso prothomartiri Stephano ceterisque sanctis inibi veneratis et supradictis fratribus Cluniacensis eorumque successoribus, totum burgum sicuti modo pro burgo habetur aut unquam melius habebitur, qui jam ex re nomen habens Burgus Sancti Stephani appellatur, cum terra et hominibus inibi hospitatis seu hospitaturis, omnibusque consuetudinibus quas ibi habebam, nihil mihi penitus in ea retinens. Sicut enim de meis peccatis nullum mihi a supremo judice in die extremi examinis volo reservari, sed potius omnia condonari, ita et ego in hoc dono nihil mihi retineo, nihil reservo, sed totum quicquid illud est quod ibi habebam vel habere poteram, si hanc donationem non fecissem, Deo et beate Marie semper virgini ac beato prothomartiri Stephano et monachis ejusdem loci dono et concedo; nisi quod si forte homines de terra mea pro tolenda consuetudine mea, se mihi subtrahendo hanc terram ad habitandum delegerint, prior quidem habebit in eis consuetudines et justiciam suam, sicut et in ceteris hominibus suis ejusdem Burgi, mihi tamen serviant sicut homines mei; de alia vero terra vel provincia quicumque adveniens hanc terram ad habitandum elegerit, liber sit ab omni mea meorumque hominum justitia et consuetudine, monachisque tantum serviat et respondeat. De cetero sint omnes homines hujus Burgi terram inhabitantes futuris semper temporibus liberi et immunes ab omni exactione, justitia et consuetudine mea meorumque hominum, ut nulli unquam, nisi priori et fratribus ejusdem loci, serviant vel de aliquo forefacto respondeant, nullique unquam heredum vel hominum meorum liceat hanc a me traditam et concessam libertatem atque immunitatem in aliquo violare vel supradicti Burgi homines qualibet occasione inquietare; liceat quoque eis mercatores et viatores omnes, quicumque apud eos hospitari voluerint, absque omni contradictione hospitio recipere, fenestras et bannos macelli ad vendendum et emendum, sicut eis expedierit et priori placuerit, habere. Quando ego bannum fecero de annona mea vel vino, homines illius Burgi non observant hanc conditionem, sed omni tempore liceat eis emere et vendere in omni terra monachorum secundum arbitrium prioris. Si forte homines meos oportuerit ire in aliquam expeditionem seu alicujus mandati mei executionem, homines istius Burgi semper in pace ręmaneant. Sufficit enim mihi ut Deum eorum monachi fortiter pro me apud Dominum intercedant. Si macellarii de alia terra ad hanc, causa vendendi carnes, advenerint, ego et domnus Hugo, Nivernensis episcopus, donamus pro Deo et concedimus monachis infirmis consuetudines nostras. Quod si homines hujus Burgi duellum inter se firmaverint, in arbitrio prioris erit facere de eis quod voluerit. Si cum homine meo, seu cum homine alicujus hominis mei, homo istius terræ bellum firmaverit et placitum coram me aut coram preposito, seu coram aliquo homine meo actum fuerit, si prior vel legatus suus interfuerit, accipiet fidejussores et justitiam de homine suo, sicuti meus prepositus accipiet de suo. Si vero ad placitum ex parte primi, qui hoc faciat non adfuerit, prepositus meus accipiet loco prioris fidejussores et justitiam de homine ipsius, et mox ut eum vel ministrum ejus invenerit, investiet eum de justitia et fidejussoribus sui hominis, sicuti investitus esset si presens in causa fuisset. Similiter et prior faciet de homine nostro, si coram eo placitaverit et opus fuerit. Quod si aliquis reus timore perterritus, fugiens hujus Burgi terram intraverit, ex quo pedem in ea habuerit, non sit ausus aliquis eum insequi vel aprehendere, seu qualibet occasione infracturam aliquam in eadem terra facere; sed sit quasi in ecclesia securus et liber, quantum hujus terræ tenet capacitas. Quotquot autem hujus Burgi fuerint habitatores, facultatem habeant utendi omnibus oportunitatibus et aisantiis universis in aquis, in pascuis, in silvis, in mercatis et in nundinis atque in viis et semitis, sicut ceteri homines mei, sine omni contradictione, tam in civitate quam extra civitatem. Preterea ego Willelmus et ego Hugo Nivernensis episcopus donamus hujus loci fratribus Cluniacensis cursum et usum per omnes silvas nostras ad calefaciendum et ad ædificandum et porcis eorum pastinatium. Ego quoque Willelmus comes dono eisdem monachis terram et clausum vinearum et censum et quicquid tenebam ultra Croam et ad Sanctum Benignum. Dono et concedo eis, ut homines advene qui hic hospitati sunt vel hospitaturi, liberi sint ab omni mea consuetudine. Dono et vineas Clementis heretici et vineas de Bussilliaco, que fuerant matris mee, et hereditatem Rainaldi de Vallano et allodium quod habebam Vernaco et terram de Forgiis, cum hominibus et consuetudinibus suis; dono etiam feodum de Moysiaco, qui est prope castellum Montis Honesii, quod est in casamentum, et quod habebam in dominio, apud castrum Moncellum; dono eis similiter allodium meum de Marcilliaco in quo Burgi pars videtur esse quæ adjacet castro et capellas de Moncellis et ea que ad capellas pertinent; dono etiam decimam salmonum meorum. Hugo quoque de Montigniaco pro amore meo concessit eis eclesiam cum curte de Luxiaco et ea que de terra ecclesiæ quolibet modo acquirere potuerit, quia ego liberavi eum de captione Archibaldi Burbonensis. Engilbertus Mirepes cum uxore sua Helisabet et filio suo Rainaldo concedit et reddit molendinum de Moysiaco cum aquæductu et terra quæ est in circuitu. Preterea ego dedi eis allodium de Melerano, et concessi terrulam quam dedit Bonefacius presbiter juxta Campum Vertum. Apud Veterem Croam, in villa quæ vocatur Chivinias juxta Alnisiacum, medietatem decime de annona que ad hunc locum pertinebat redimo et reddo, sicut cetera. Rodulfus de Essartis dedit vineam et modicum allodii pro me, et morte Oddonis Ticionis apud Campum Vertum. Dono tres ramatas in flumine proximo que fuerunt Hugoni de Lupertiaco; concedo et eclesiam Sancti Petri que est in suburbio Nivernensi, terram quoque et censum quæ Olivarius habebat in supradicto burgo, dedit pro amore meo, infantibus suis laudantibus Gauberto et Francone cum aliis suis, ex cujus feodo pars quedam erat. Ego vero consuetudines quas ibi habebam dimitto; super hæc omnia laudo, dono, concedo et confirmo, ut quicumque huic nostre elemosine fundamento superedificare voluerit et de his que de beneficio vel feodo nostro descendent, hujus nostri doni augmentare quantitatem, liceat ei hoc facere et monachis absque aliqua heredum meorum contradictione recipere. Hec autem omnia sicut scripta sunt dono, concedo et confirmo Deo et beatæ Mariæ semper virgini gloriosoque prothomartiri Stephano ceterisque sanctis in hoc loco veneratis et dompno Hugoni sanctissimo Cluniacensi abbati dompnoque Petro priori et ceteris fratribus Cluniacensis Deo [in] hoc loco famulantibus eorumque successoribus, laudante et concedente nepote meo Willelmo et Reginaldo preposito ceterisque baronibus meis et fidelibus. In dedicatione hujus quoque ecclesiæ, quæ idibus decembris facta est, acta est solemniter hæc donatio, presentibus venerabilibus episcopis, videlicet dompno Ivone Carnotensi, Guidone Nivernensi, Galterio Cabilonensi, Humbaldo Autisiodorensi et ante altare gloriose semper virginis Mariæ gloriosique prothomartiris Stephani, lecta est hec carta et confirmata in conventu et audientia eorumdem episcoporum et Willelmi nepotis mei ceterorumque qui affuerunt clericorum et laicorum. Igitur ego Ivo, Carnotensis episcopus, hujus sanctæ bazilicæ consecrator indignus, consodalibus meis dominis supradictis episcopis, prece, jussu, et voluntate domini Guillermi comitis, hujus sanctæ basilicæ fundatoris et ceterorum qui affuerunt, excommunicamus et a liminibus sanctæ Dei ecclesiæ sequestramus horum donorum calumniatores sive raptores seu in aliquo defraudatores, nisi ad emendationem et satisfactionem venerint. Et quicumque similiter in hujus eclesiæ terra infracturam fecerit vel per violantiam aliquid abstulerit de his quæ huic ecclesiæ data sunt vel juste dabuntur, vel quomodo quolibet acquisita vel acquiranda sunt, maledictio illa super eum veniat, quæ in lege scripta est: «Maledictus qui transfert terminos patrum suorum, et quicumque hæc negligendo infregerit maledictus sit, sicut Datan et Abiron, pars ejus sit cum apostata Juliano, cum Datiano et Simone mago; maledictus sit comedendo, stando, dormiendo, seu modo quolibet se habendo.» Et quicumque huic ecclesiæ servierit vel secundum vires suas servitores adjuverit, particeps sit in ecclesiæ benefactis et mercedem hic et in futuro recipiat. Amen. Actum est hoc anno incarnationis Dominicæ millesimo nonagesimo septimo, indictione quinta, regni Philippi regis Francorum anno tridecimo.